Azərbaycan Rusiya ilə İran arasında ikinci dəfə bölüşdürüldükdən sonra çar hökuməti Şimali Azərbaycanda xanlıqları ləğv etdi. Şimali Azərbaycan Rusiya dövlətinin qanunları ilə idarə olunmağa başladı. Yurdumuza çar Rusiyanın ağır zülmü dövrü başlandı. Şimali Azərbaycan torpaqları 6 əyalətə bölündü. Əyalətlər isə mahallara bölünürdü. Hər əyalət bir rus zabiti idarə edirdi. Bu zabit komendant adlanırdı. Mahalları isə naiblər idarə edirdi. Onlar komendantın əmrlərini yerinə yetirirdilər. Komendantlara çox böyük ixtiyarlar verilmişdi. Onlar bəy torpaqlarını zəbt edə və paylaya bilərdilər. Komendant istədiyi xanı və bəyi sürgünə göndərə bilərdi. Komendantlar vergilərin bölüşdürülməsi və toplanmasına başçılıq edirdilər. Bu cür idarə üsuluna komendant idarə üsulu deyilirdi. Dövlət işləri rus dilində aparılırdı. Azərbaycan dili amansızlıqla sıxışdırıldı. Ticarətdə ancaq rus pulu işlənirdi. Ləğv olunan xanlıqların və getmiş xanların mülkləri, torpaqları çar hökumətinin əlinə keçmişdi. Bunlar dövlət və ya xəzinə torpaqları oldu. Bu torpaqlarda yaşayan kəndlilər də dövlət (xəzinə) kəndliləri adlanmağa başladılar. Çar hökuməti onların üzərinə ağır vergilər qoymuşdu. Komendantlar bu kəndlilərdən vergiləri yığır və dövlətin xəzinəsinə verirdilər.

Rəislərin əhalidən topladığı vergilər xəzinəyə daxil edilmədikdə, dövlət həmin vergini verilməmiş hesab edir və camaatdan yenidən vergi alınırdı. Ölkədə komendantlıların özbaşınalığı baş alıb gedirdi.

Çar hökuməti müsəlman əhalini öz dinindən döndərməyə çalışırdı. Komendantlar müsəlmanları, onların dini iradələrini sıxışdırırdılar. Məsələn, Quba əyalətinin komendantı bir neçə il dalbadal məscidə çatası zəkatı mənimsədi. Buna görə də məscidlər və buradakı məktəblər lazımi tədbirlərdən ötrü pul tapmırdılar. Beləliklə, Şimali Azərbaycanda əhaliyə ağır dini zülm edilirdi.

Əhali məcburi surətdə, haqq verilmədən yollar çəkilişinə, tikinti işlərinə aparılırdı.

Xalq dili, dini yad olan zülmkarların buyruğunu yerinə yetirməyə zorla məcbur edilirdi. Bütün bunlar azmış kimi 1837-ci ilin əvvəllərində Quba əyalətində qara xəbər yayıldı. Varşavadakı müsəlman süvari alayına atlılar toplanmalı idi. Süvari dəstələri əhalinin hesabına yaradılmalı idi. Bu hadisə komendantın özbaşınalığından cana doymuş əhalinin narazılığını daha da artırdı. Bəzi yerlərdə kəndlilər süvari dəstələri göndərməyə etiraz etdilər. Həyəcan bütün əyalətə yayıldı. Kəndlilər tələb edirdilər ki, onları süvari əsgər verməkdən azad etsinlər. Həmçinin onlar dövlət vergilərini azaltmağa, komendantın vəzifəsindən götürülməsini və bəzi çar qulluqçularının sürgün olunmasını tələb edirdilər. Hərəkatın böyüməsindən qorxan çar hökuməti komendant və onun iki işçisini vəzifələrindən götürdü. Kəndlilərin əsas tələbi isə ödənilmədi.

1837-ci ilin yayında Quba əyalətində yeni kəndli çıxışları başladı. Kəndli Yarəlının başçılıq etdiyi üsyançı dəstəsi 50 nəfərlik çar qoşun hissəsini əsir aldı və onu tərk-silah etdi. Üsyançılar Xudat məntəqəsini tutdular. Üsyan 14 mahaldan 13-nü bürüdü. Üsyanda kəndlilərdən başqa şəhər əhalisinin də bir hissəsi iştirak edirdi. Üsyanın başçısı kəndxuda Hacı Məhəmməd idi. Üsyançılar onu xan elan etmişdilər. Avqustun 30-da 12 minlik kəndli ordusu Quba qalasını mühasirəyə aldı.

Üsyançıların hərbi şurasında qalanı qəti hücumla tutmaq qərara alındı. Üsyançılar şəhər əhalisi ilə gizli əlaqə yaratdılar. Onlar öz qüvvələrini 3 hissəyə böldülər. Hər hissədə 4 min adam vardı. Sentyabrın 4-dən 5-nə keçən gecə iki dəstə Quba qalasına hücum etdi. Üçüncü dəstə düşmənə arxadan zərbə vurmalı idi. Bu dəstəyə Yarəli özü başçılıq edirdi. Şəhərlilərin köməyi ilə üçüncü dəstə şəhərə daxil oldu. Qızğın döyüş başlandı. Lakin üsyançıların ayrı-ayrı dağınıq dəstələri çar qoşunlarına qarşı davam gətirə bilmədilər. Onlar axşama yaxın sıxışdırılıb şəhərdən çıxarıldı.

Çar höküməti üsyanı yatırmaq üçün əlavə qoşun hissələri göndərdi. Şirvan komendantının göndərdiyi 1000 nəfərlik qoşun Quba əyalətinə daxil olan kimi əhalini ucdantutma qarət etməyə başladı. Bu xəbər üsyançılara çatdı. Hacı Məhəmməd üsyançıları evlərinə buraxdı. Ələ keçən Hacı Məhəmməd edam olundu.

Yarəli isə dağlara çəkildi.

Üsyan amansızlıqla yatırıldı. O, yerli əhalinin çar hökümətindən, onun komendantlarının zülmündən narazılığının artdığını göstərirdi. Bu narazılıq o qədər artmışdı ki, əhali silahlanaraq üsyana qalxmış, çar qoşunu ilə açıq-aşkar vuruşmağa başlamışdı. Odur ki, çar höküməti bir qədər sonra komendant idarə üsulunu ləğv etməyə məcbur oldu. Deməli, üsyançıların mübarizəsi, axıdılan qanlar hədər getməmişdi.

Şimali Azərbaycan Rusiyaya qatıldıqdan sonra ölkəmizdə yadelli işğalçılara qarşı baş vermiş ən qüvvətli xalq üsyanlarından biri 1837-ci il Quba üsyanı idi. Bu dövlətdə yurdumuzun başqa yerlərində də çar cəlladlarına qarşı üsyanlar baş verdi.

Xalqımız yadelli işğalçılara boyun əymək istəmirdi.

Şixəmməd Seyidməmmədov,

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Quba filialının

“Təbiət elmləri” kafedrasının baş müəllimi