Cəlilabad rayon Göytəpə şəhər şəhid Vasif Hüseynov adına 2 N-li ümumtəhsil tam orta məktəbnin direktoru, filoloq, ədəbi təhlilçi-tənqidçi, şair.

“Yenises.az” portalı üçün

Xurşidbanu Natəvan (1832-1897) Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli simalarından biri, Qarabağın sonuncu xanı Mehdiqulu xanın qızıdır. O, təkcə şairə kimi deyil, həm də istedadlı bir rəssam, xeyriyyəçi və ictimai xadim kimi tanınır.

Ədəbi fəaliyyəti:

Natəvan "Xan qızı" ləqəbi ilə məşhurdur və əsasən lirik şeirlər, qəzəllər müəllifidir. Onun şeirlərində sevgi, təbiətə vurğunluq, həyatın çətinlikləri və insan taleyi kimi mövzular əks olunur. Natəvanın yaradıcılığı dərin fəlsəfi məzmunu və incə bədii təsvirləri ilə fərqlənir. O, "Məclisi-Üns" adlı ədəbi dərnəyin təşkilatçısı idi. Bu dərnək Qarabağın bir çox tanınmış şair və yazıçılarını bir araya gətirmişdi.

Rəssamlıq və xeyriyyəçilik:

Natəvan rəssamlıq sahəsində də istedadını göstərmişdi. Onun əl işləri, xüsusilə də naxışları, zəngin ornamentləri ilə diqqət çəkir. O, Şuşanın ictimai həyatında da fəal iştirak edirdi. 1872-ci ildə Şuşaya su kəməri çəkdirərək şəhər sakinlərini təmiz su ilə təmin etməsi onun ən böyük xeyriyyəçilik fəaliyyətlərindən biridir.

Xurşidbanu Natəvan Azərbaycan mədəniyyəti və ədəbiyyatı tarixində özünəməxsus yer tutur. Onun irsi bu gün də yüksək qiymətləndirilir və sevilərək öyrənilir.

Həyatının ilk illəri və soykökü:

Xurşidbanu Natəvan 1832-ci il avqustun 15-də Şuşada anadan olmuşdur. O, Qarabağın sonuncu xanı Mehdiqulu xanın yeganə qızı və Qarabağ xanlığının banisi İbrahimxəlil xanın nəvəsi idi. Ailənin tək övladı və xanlıq mülklərinin yeganə varisi olduğu üçün sarayda ona "Dürrü yekta" (Tək inci), xalq arasında isə "Xan qızı" ləqəbi verilmişdi.

Kiçik yaşlarından saray mühitində tərbiyə almış, dövrünün tanınmış alim və müəllimlərindən dərs almışdır. O, ərəb və fars dillərini mükəmməl öyrənmiş, klassik Şərq ədəbiyyatına dərindən yiyələnmişdi. Onun dünyagörüşünün formalaşmasında Qasım bəy Zakir və Mirzə Adıgözəl bəy kimi görkəmli şəxsiyyətlərin böyük rolu olmuşdur.

Ailə həyatı və ictimaiyyət:

Natəvan iki dəfə ailə həyatı qurmuşdur. İlk həyat yoldaşı rus ordusunun general-mayoru Xasay bəy Usmiyev olmuş, ondan oğlu Mehdiqulu xan və qızı Xanbikəni dünyaya gətirmişdir. Lakin bu evliliyi uğurlu alınmamış, sonralar Seyid Hüseyn adlı bir şəxslə ailə qurmuşdur.

Natəvan, təkcə ədəbi və rəssamlıq fəaliyyəti ilə deyil, həm də xeyriyyəçiliyi ilə tanınmışdır. Onun ən böyük xidmətlərindən biri 1872-ci ildə Şuşa şəhərinə su kəməri çəkdirməsi olmuşdur. Bu, "Xan qızı bulağı" adı ilə məşhurdur. Həmçinin, o, kasıblara və ehtiyacı olanlara kömək edərdi.

Yaradıcılığı:

Natəvan şeirlərini "Natəvan" (kimsəsiz, gücsüz, köməksiz) təxəllüsü ilə yazmışdır. Onun yaradıcılığında sevgi, təbiət, insan taleyi, ayrılıq və kədər motivləri əsas yer tutur. 16 yaşlı oğlunun vaxtsız ölümü şairənin yaradıcılığında dərin iz qoymuş və onun bir çox şeirləri kədərli ruhda yazılmışdır. O, "Məclisi-üns" adlı ədəbi dərnək təşkil etmiş və Qarabağın bir çox şairini bu dərnək ətrafında birləşdirmişdi. Natəvan həm də istedadlı rəssam idi. "Gül dəftəri" adlı albomunda onun bədii tikmə və naxış nümunələri toplanmışdır.

Vəfatı və irsi:

Xurşidbanu Natəvan 1897-ci il oktyabrın 1-də vəfat etmiş və Ağdamın "İmarət" qəbiristanlığında dəfn olunmuşdur. Onun əlyazmaları, şəxsi əşyaları bu gün də muzeylərdə qorunub saxlanılır. Natəvanın adı Bakıda heykəldə, Şuşada büstlə, Ağdamda qəbirüstü abidə ilə əbədiləşdirilmişdir.

Poeziya örnəyi və onun ədəbi təhlili:

Qəzəl - Xurşidbanu Natəvan

Yenə ya rəbb, nə qəmgindir mənim bu şad olan könlüm,
Rumuzi-eşqdən agah olub, ustad olan könlüm.

Görübdür yari əğyarə olubdur məhvi-nəzzarə,
Edibdir sinəsin parə, mənim abad olan könlüm.

Niyə peymanədən keçdin, niyə zəncirdən qaçdın?
Nədəndir çöllərə düşdün, mənim bərbad olan könlüm?

Fəraqin ruzi-məhşərdir, sərasər möhnətü-qəmdir.
O zülfün kimi dərhəmdir, mənim azad olan könlüm.

Baxın bu Natəvan zarə, günü bəxtim kimi qarə,
Gəzər Məcnun tək avarə, mənim naşad olan könlüm..

Şeirin ədəbi təhlili:

Xurşidbanu Natəvanın "Yenə ya rəbb, nə qəmgindir mənim bu şad olan könlüm" qəzəli dərin lirikası və güclü emosional təsiri ilə seçilən klassik bir nümunədir. Bu qəzəl aşiqin daxili dünyasındakı ziddiyyətləri, iztirabları və Məcnun misalı çəkdiyi əzabları poetik dillə ifadə edir.

Mövzu və ideya

Qəzəlin əsas mövzusu aşiqin məşuqə həsrətindən doğan dərin kədərdir. Natəvan şeirdə "şad olan könlüm" və "qəmgindir" kimi ziddiyyətli ifadələrdən istifadə edərək, könlün sevgidən əvvəlki vəziyyəti ilə indiki halını müqayisə edir. Şairə könlün eşqdən agah olmasını, yəni eşq sirrini dərk etməsini kədərin səbəbi kimi göstərir. Bu, eşqin yalnız sevinclə deyil, həm də ağrı və iztirabla dolu bir yol olduğunu vurğulayır.

Bəndlərin təhlili:

Burada qəzəlin bəndlərinin təhlili ilə tanış oluruq:

Birinci bənd:

"Yenə ya rəbb, nə qəmgindir mənim bu şad olan könlüm, Rumuzi-eşqdən agah olub, ustad olan könlüm".

Qəzəl bir nida ilə başlayır və dərhal oxucunu şairin kədərli halına diqqət çəkir. Burada "şad olan könlüm" ifadəsi ziddiyyətli bir şəkildə "qəmgindir" sözü ilə yanaşı işlədilir. Bu, aşiqin əvvəllər şad olan ürəyinin eşq sirrini dərk etdikdən sonra kədərə qərq olmasını göstərir.

"Rumuzi-eşqdən agah olub, ustad olub könlüm" misrası eşqin sirlərinə bələd olub, bu yolda mənəvi cəhətdən "usta" səviyyəsinə yüksələn könlün iztirablarını təsvir edir.

İkinci bənd:

"Görübdür yari əğyarə olubdur məhvi-nəzzarə,
Edibdir sinəsin parə, mənim abad olan könlüm".

Burada kədərin daha konkret bir səbəbi verilir: aşiqin məşuqunu rəqiblərlə (əğyar) birlikdə görməsi. "Məhvi-nəzzarə" ifadəsi bu mənzərəyə tamaşa etməyin könlü necə məhv etdiyini göstərir.

"Sinəsin parə" emosional ağrının fiziki ifadəsidir və "abad olan könlüm" ifadəsinə zidd olaraq, könlün dağılmasını, viran olmasını vurğulayır.

Üçüncü bənd:

"Niyə peymanədən keçdin, niyə zəncirdən qaçdın? Nədəndir çöllərə düşdün, mənim bərbad olan könlüm?"

Bu bənddə şair öz könlünə müraciət edir və ondan hesabat soruşur. "Peymanə" (qədəh) və "zəncir" klassik ədəbiyyatda sevgi şərbətini və eşqin çəkdiyi əzabları simvolizə edir. Şair könlün bu "normal" eşq çərçivəsini aşaraq, Məcnun kimi "çöllərə düşməsini" sorğulayır.

"Bərbad olan könlüm" ifadəsi könlün dağılmış, viran olmuş halını bir daha qeyd edir.

Dördüncü bənd:

"Fəraqin ruzi-məhşərdir, sərasər möhnətü-qəmdir,

O zülfün kimi dərhəmdir, mənim azad olan könlüm".

Bu bənddə fəraq, yəni ayrılıq dərdi "qiyamət günü"nə (ruzi-məhşər) bənzədilir. Bu, ayrılığın nə qədər böyük bir əzab olduğunu göstərir.

"Zülfün kimi dərhəmdir" metaforası ilə məşuqənin dolaşıq zülfləri könlün qarışıq, iztirablı vəziyyəti ilə eyniləşdirilir. "Azad olan" ifadəsi könlün əslində azad deyil, tam əksinə, bu iztirablar zəncirində əsir olduğunu göstərir.

Beşinci bənd (məqtə):

"Baxın bu Natəvan zarə, günü bəxtim kimi qarə,

Gəzər Məcnun tək avarə, mənim naşad olan könlüm".

Qəzəlin məqtə bəndində şair öz təxəllüsü olan Natəvanı qeyd edir. "Natəvan zarə" (zarıldayan, aciz Natəvan) öz halına işarə edir.

"Günü bəxtim kimi qarə" (taleyim kimi qara gündəyəm) misrası Natəvanın kədərini daha da dərinləşdirir. Şair özünü eşq yolunda hər şeyini itirmiş, vətənsiz qalmış Məcnuna bənzədir və "avarə gəzər" ifadəsi ilə onun iztirabını təsvir edir.

Qəzəlin sonu "naşad olan könlüm" ifadəsi ilə bitir. Bu, başlanğıcdakı "şad olan könlüm" ifadəsinə qarşı qoyularaq, eşqin könlü necə dəyişdiyini bir daha vurğulayır.

Bədii xüsusiyyətlər:

Xurşidbanu Natəvanın "Yenə ya rəbb, nə qəmgindir mənim bu şad olan könlüm" qəzəli dərin lirikası və təsirli bədii xüsusiyyətləri ilə seçilir. Bu qəzəl həm forma, həm də məzmun baxımından Natəvanın poeziyasının xarakterik cəhətlərini özündə əks etdirir. Qəzəlin bədii xüsusiyyətləri sırasında aşağıdakıları təqdim etmək olar:

1. Təzad (antitezis);

Şeirdə diqqəti cəlb edən ən güclü bədii xüsusiyyətlərdən biri təzadlardır. Şair qəlbinin iki əks qütbü - həm şad, həm qəmgin; həm abad, həm bərbad; həm azad, həm dərdli - arasındakı ziddiyyəti ustalıqla təsvir edir. Məsələn, "nə qəmgindir mənim bu şad olan könlüm", "sinəsin parə, mənim abad olan könlüm" və "nədəndir çöllərə düşdün, mənim bərbad olan könlüm" misralarında bu təzadlar aydın görünür.

2. Təşbeh (bənzətmə);

Qəzəldə müqayisələr və bənzətmələr hisslərin daha canlı ifadəsinə xidmət edir. Şair sevgilinin yoxluğunun (fəraqının) yaratdığı dərdi "ruzi-məhşər"ə bənzədir. Bu, çəkdiyi əzabın son dərəcə böyük və qiyamət günü kimi dəhşətli olduğunu göstərir. Həmçinin, qəlbini "Məcnun tək avarə" gəzən bir hala salması da sevgi dərdinin nə qədər güclü olduğunu ifadə edir.

"O zülfün kimi dərhəmdir" misrası isə aşiqin könlünün qarışıq və dolaşıq hisslərini sevgilinin qara və dolaşıq saçlarına bənzədir.

3. Müraciət forması;

Şair qəzəl boyu gah öz qəlbinə, gah da bir ilahi qüvvəyə müraciət edir ("Yenə ya rəbb"). O, öz könlünə "Niyə peymanədən keçdin, niyə zəncirdən qaçdın? Nədəndir çöllərə düşdün, mənim bərbad olan könlüm?" kimi suallar verir. Bu suallar qəzələ monoloq xarakteri qazandırır, eyni zamanda iç dünyasındakı çaxnaşmanı və anlaşılmazlığı ifadə edir.

4. Hicran motivi;

Qəzəlin əsas mövzusu sevgi dərdindən, yəni hicrandan (ayrılıqdan) bəhs edir. Sevgilinin yoxluğu şairin qəlbində böyük bir qəm və iztirab yaradır. Şeirdə "görübdür yari əğyarə" (sevgilini rəqiblərlə görüb), "fəraqin ruzi-məhşərdir" kimi misralar bu hicran dərdini daha da qabardır.

5. Lirik qəhrəmanın psixoloji vəziyyəti;

Natəvan bu qəzəldə öz daxili dünyasını olduqca səmimi şəkildə açır. O, sevginin sirrindən agah olan, lakin bu sevginin gətirdiyi dərdlərlə parçalanan bir könül təsvir edir. Şairin adı olan "Natəvan" təxəllüsü ("gücsüz", "tükənmiş") qəzəlin son beytində özü-özünə verdiyi hökm kimi səslənir və lirik qəhrəmanın çarəsizliyini ifadə edir.

Natəvan bu qəzəldə sadə dildən istifadə etməklə yanaşı, klassik Şərq poeziyasına xas bədii vasitələri məharətlə birləşdirərək oxucunun hisslərinə toxunmağı bacarır. Qəzəl səmimiyyəti, dərin lirikası və güclü emosionallığı ilə yadda qalır.

Ümumi nəticə:

Natəvanın bu qəzəli eşqin daxili ziddiyyətlərini, sevinc və kədər arasındakı incə sərhəddi ustalıqla təsvir edir. Şairə klassik eşq motivlərindən (Məcnun, zülf, fəraq) istifadə edərək, özünəməxsus emosional dərinliklə zəngin bir əsər ortaya qoymuşdur. Qəzəldəki hər misra bir neçə məna qatını özündə ehtiva edir və oxucuya Natəvanın qəlbinin dərinliklərini hiss etməyə imkan verir.