İkinci dünya müharibəsində doğulmuşam və həmin kəndin məktəbində də bi­rinci sinfə getmişəm. İlk müəllimim mərhum Səfəralı Məmmədov olmuşdur (Al­lah rəhmət eləsin, qəbri nurla dolsun), sərasər gözümüzə nur verib, ürəyimizə təpər bəxş edib. O vaxt evdə analarımızın çit parçadan tikdiyi çantamızda iki-üç dərslik apa­rırdıq məktəbə, iki-üç dəftər və perolu qələm. Yükümüz bunlardı. Kitabla­rı­mız­da (“Əlifba”, “Ana dili”) M.Ə.Sabirin, A.Səhhətin, Rəşidbəy Əfəndiyevin, Abdulla Şai­qin şeirləriydi. Bu şeirləri desəm ki, elə sinifdəcə əzbərləyirdik – səmimiy­yə­ti­mə inanın!

Maraqlı bir də o idi, tapmacalar da şeirlə idi. Xatırlayıram:

Bir sürü atlar,

Çəməndə otlar.

Vaxtı gələndə

Dərisi çatlar. (pambıq)

Yaxud:

Bizdə bir kişi var,

Xor-xor yatışı var. (pişik)

Şeirlə yazılan bu tapmacalar təsadüfi deyildi, dərslik müəllifləri – böyük maarif­çilər uşaqların poetik zövqünün, həyatı idrakının, emosional nitqinin inkişa­fı­nın “açarı”nı məhz şeirdə görmüşdülər və yanılmamışdılar. Bu simalar məktəbdə uşaq şeirlərini oxumamışdılar, təəssüf hissi keçirmişdilər, vaxt gəldi o “boşluğu” dol­durdular. Yeni yaradılan dərsliklərə, oxu kitablarına uşaqlar üçün şeirlər qələmə aldılar. XIX əsrin jurnallarında, dərsliklərində, məcmuələrində təkrar olunmayacaq poetik nümunələr çap etdirdilər. Bir həqiqət kimi etiraf yerinə düşür ki, bu şeirlər XX əsrin ziyalılarının yetişməsində (şairlər istisna deyil) misilsiz rol oynadı. Hətta alimlərimiz öz fikirlərini oxuduqları mühazirələrində ifadə etmişlər, yeri gələndə şeir də yazmışlar. Bunu dünya alimlərinin timsalında görürük. A.Eynşteyn, Nils Bor, Lui Paster, Yusif Məmmədəliyev və başqalarının arxivlərində o şeirlər qoru­nur. Əlbəttə, onlar şeirlərini çap üçün yazmamışlar. Poetik ovqat – onların müha­zi­rə­lə­rinə hopmuşdur. Poetik ovqat şeir ruhu sərt alimin xarakterinə bir həzinlik gə­ti­rir­di. Tarixin yaddaşından:

Akademik P.Aleksandrov təbiətcə rasional (qeyri-emosional) olmuşdur. O, xa­tırlayır ki, müəllimimiz Klyuçevskinin və Timiryozevin mühazirələrində əsas məq­səd – amil tələbələrə çox şeyi, elmin bəzi elementlərni öyrətmək olsa da, mü­ha­zirələri canlı qurur, insanın yaradıcılığı ilə təmasının emosionallığını duymağa im­kan yaradırdı, bununla tələbələr müəllimin təmasını duymaq imkanı qaza­nırdı­lar. Vətən alimlərimizdə də belə bir cəhət olmuşdur. Professorlardan Y.Məm­mədə­li­yev, Qoşqar Əhmədov, Azad Mirzəcanzadə, Fəramaz Maqsudov, Arif Babayev poe­ziyaya müttəfiq idilər.

Deməli, aşağı yaşlardan uşaqlar şeirin ruhunu tutmağı bacarmalıdılar, emo­sio­nal təsir qüvvəsini qiymətləndirmək, oxumaq, əzbərləmək səriştəsinə yiyələn­mə­lidlər. Klassiklərimiz M.Ə.Sabir, A.Səhhət, A.Şaiq, R.Əfəndiyev ciddi əsərlər yaz­maqla bahəm uşaqların estetik zövqünü nəzərə alıb ölməz şeirlərini yazdılar: “Uşaq və buz”, “Dovşan”, “Keçi”, “Durna”, “Xoruz”, “Doğdu Günəş qırmızı”, “Əl­­bir olub bir ayı bir şirilə” və s. şeirlərini gələcək nəslə əmanət qoydular. Bəli, bu poetik nümunələri “əmanət” hesab edirəm, ona görə ki, bu şeirlərin yazılma ta­ri­xindən 100 (yüz) il keçir, yəni bir əsr. Maraqlıdır, adlarını çəkdiyim şairlər yüz il ya­şamadılar, amma şeirləri artıq ikiyüzüncü ilə qədəm qoyur.

Xatırlayıram: birinci sinifdə ilk tanış olduğumuz M.Ə.Sabirin “Uşaq və buz” şei­riydi (mərhum müəllif Əli Zeynalovun “Əlifba”sında). Müəllimimiz şeiri əzbər­lə­məyi tapşırdı. Bütün sinif  (17 şagird idik) şeiri əzbərləmişdi. Müəllimə cavab ver­mək üçün əllərimiz yuxarı qalxmışdır, havada titrəyirdi...

Özümə sual edirəm: “Uşaq və buz” bizə nəyi öyrədirdi? Türk uşağının bu­zun üstünə çıxması və buzla dioloqa – konfliktə girməsi nəyi diqtə edirdi? İki ob­raz­la tanış oluruq: Uşaq və buz, kontrast məkan və ovqat, buz hələlik hökmrandır nə qədər əriməmişdir. Buz təbiətin bir predmeti olaraq öz vəzifəsini yerinə yetirir, o, həqiqətənmi güclüdür. İmkanlılar aman düşcək zəifləri yıxır, hökmranlığını diq­tə edər? Şair bu sualı şeirin qayəsinə çıxarmışdır, buz şəxsini, uşaq isə öz müva­zi­nə­tini saxlayır. Dünyaya gələn yeni nəsil necə, onlar həyatda güclülərlə qarşı­laşan­da təslim olacaqlarmı? Müqavimət göstərəcəklərmi? Cocuq bu vəziyyətlə qarşıla­şan­da qisas almaq yollarını axtarmır, amma istərdi. O, çevik düşüncə ilə, yaşı mü­qa­bi­lində savadı ilə buzun “dərsini” verir.

Şeir mübariz ruhludur, sadə bir məkanda – buzun üstündə bir məktəbli azəri – türk uşa­ğını görürük. M.Ə.Sabir dahiyanə poetik təxəyyülü ilə türk cocuğunun ümu­mi­ləşmiş obrazını yaratmışdır. Bu uşaq üsyankardır xaraktercə, qürurunu pozmadan deyir:

Az qalıb ömrün sənin,

Yaz gələr artar qəmin.

Əriyib suya dönərsən,

Axıb çaya gedərsən.

Şair 100 il əvvəlki uzaqgörənliklə uşağın ağılı ilə xasiyyətinin vəhdətini təs­vir etmiş, gələcək psixoloqlara xeyli material vermişdir.

Dünya uşaq ədəbiyyatında bu uşaq obrazı səviyyəsində qəhrəman yoxdur: O, aya­ğa durub sanki heç nə olmamış kimi istehza ilə, həm də elmi şəkildə sözünü de­­yir: lovğalanma, a buz, sənin də ömrünə çox qalmayıb. Yaz gələr, günəş şüaları sə­­pə­lənər üstünə, əriyərsən, çay sularına qoşulub axarsan, – Müdrik cavab deyilmi?

Təkcə bu şeirdimi? “Məktəbə çağırış”, “Yaz günləri”, “Qarğa və tülkü”, “Ayı və şir”... 100 ilin şeirlərindəndir. “Məktəbə çağırış”da oxuyuruq:

Mənim bağım, baharım,

Fikri işıqlı oğlum.

Məktəb zamanı gəldi,

Dur, ey vəfalı oğlum.

Şeir yeni formadan: oynaq vəzndən, aydın ifadələrdən istifadə etməklə poe­tik lövhə yaratmışdır.

M.Ə.Sabir səviyyəsində uşaqlar üçün yazan şair Abbas Səhhətdir. Qeyd edək ki, “Uşaq və buz”dan sonra XIX əsrin I yarısında uşaq poeziyasında bir can­lan­ma yarandı. A.Səhhət, R.Əfəndiyev, Abdulla Şaiq dərsliklər və oxu kitabları üçün şeirlər yazdılar – kövrək üslubda, lakonik deyimdə. Şeirlərin baş qəhrəmanı mək­tə­bə tələsən, dərslərini hazırlayan, təbiətsevər, təmizkar uşaqlardı, onlara dərs de­yən müəllimlərsə savadlı ziyalılardı. Şamaxı mühitində formalaşan Sabir, Səh­hət, S.M.Qənizadə və başqaları bu əyalətlə Bakı ab – hava arasında bir əlaqə ya­radırdılar. Bu, dövrün tələbiydi, gənc nəsli bədii əsərlərlə tərbiyə etməkdi. Uşaqlar poe­tik nümunələri oxuyub ruhən zənginləşirdilər, estetik zövqə yiyələnirdilər, eyni za­manda əqli savada malik olurdular. Abbas Səhhətin özü səviyyəli şair və peda­qoq­du, uşaqların psixologiyasını, dilini “tutmuşdu”. Etiraf edək ki, əsrləri adlayan şeir­lərin yazılmamasının bir səbəbi də güclü ilhamla yanaşı, uşaq psixologiyasına bə­lə­dlikdir, filosoflar uşaq psixologiyasını “müdriklik dərsləri” adlandırmaqda ya­nılmamışdılar. A.Səhhət fəhmini, yoxsa intellektin itiliyiləmi uşaq obrazını, iki müx­­tə­lif davranışlı məktəbli subyekti yaratmışdır. Belə ki, uşaq savadlıdır, bədii his­­si­yyatlıdır, təbiətsevərdir. Bu “üç” komponent bir-birini tamamlayır. Şairin tə­biə­ti önə çəkməsi tərbiyədə “təbiətvarilik” prinsipinə müvafiq gəlir. “İki uşaq” şei­rində oxuyuruq:

Yoldaşına bir uşaq

Dedi: – Dur gəl oynayaq,

Oynamağın vaxtıdır.

Qızılgülün taxtıdır,

Qızılgülü əkərlər,

Misqal ilə çəkərlər...

Abbas Səhhət “İki uşaq”, “Yay səhəri”, “Cücələrim” şeirlərində M.Ə.Sabir ənə­nələrini yaşatmışdır. Bu gün üçün uşaq poeziyası üçün örnək olacaq bitkin uşaq ob­razını yaratmışdır. Unutmayaq ki, 100 ilin şeirlərindən biri də “Od tutub qırmızı atəş­lə”... misrası ilə başlanan şeirdir, “Yay səhəri” adlanır. Şeiri bu yaşımda bir də oxu­dum, məktəbli illərimə qayıtdım. Abbas Səhhətin səhər çağına. Çoban od qala­yıb­dır.

...Bir qədər çaydan uzaq od qalamış

dağda çoban,

Oyadır öz sürüsün otlağa

yaylaqda çoban.

İdillik mənzərə, şairin qüdrətli təsviri:

Yumşaq göy çəmənin üstə düşüb

şeh gecədən,

İsti yoxdur, hələ bir balaca

meh gecədən.

Gün çıxır, göydə bulud qırmızı

Rəngə boyanır,

Kəndlilər çox yorulub, uyğudan

indi oyanır.

Şeirdə poetik təfəkkürün inkişafı üçün istənilən qədər obrazlı ifadələr, misra­lar vardır, oxucunun təxəyyülü zənginləşir. Şairin emosional “çaları”nda obrazları “giz­lənir”, “gözə görünmür”. Şeir uşaqlara nə verir? Günəşin şəfəqləri maviliyə ye­ni­cə səpələnir, dan yeri qızarır. Misralar oxucunun bədii təxəyyülünü qida­lan­dırır, onlarda assosasiyalar yaradır. Kövrək uşaq xəyalında sanki rəssamın çəkdiyi can­lı lövhə canlanır, orada üfüq qırmızı atəşlə od tutub yanır, alovlanır.

M.Ə.Sabir və A.Səhhətin poeziyasından “su içən” daha bir klassik Abdulla Şaiq­dir. Onun da başqa ovqatlı “Səhər” şeiri “100 ilin” məhsuludur. Şair bu şeirin­də başqa bir poetik lövhə yaradır, özü də cansız şeylərdən başlayır.

Günəş doğdu, yayıldı,

Dağlar, daşlar ayıldı.

Sular, meşə, bayırlar,

Səhralar, həm çayırlar

Bir nur içində qaldı,

İşıq dünyanı aldı.

Balaca oxucunun diqqəti isti lövhəyə yönəlir, elə bil şeirin özü bir səhərdir. Sə­hərin oyanışı ilə canlı aləmin özü gözünü açır, səsini çıxarır.

Üfüq alışdı, yandı,

Quşlar bütün oyandı.

Ötüşdü şad, xəndan,

Səs ilə doldu orman.

Abdulla Şaiq uşaqlar üçün təkrarsız sənət inciləri yaratmışdır, sələflərindən fərq­li olaraq məktəbli obrazlarını humanist planda təsvir edir. Klassiklərin “uşaq­ları” xeyli sərt, hazırcavab, sözünü deyəndirsə A.Şaiqin “uşaqları” ünsiyyətcil, hey­van­larla dialoqa girməyi xoşlayanlardır. Bu, şairə imkan verir ki, cocuqlar o hey­­van­lara yaxınlaşsınlar, dostluq eləsinlər. Şairin uşaq şeirlərindən yaradıcılıq ba­xı­­mın­­dan fərqliliyi – heyvanları şəxsləndirir, surətlərini yaradır. “Keçi”, “Xoruz”, “Uşaq və dovşan” və s. şeirləri bu gün də “varisləri”ni yetişdirməmişdir, üstündən bir əsr (100 il) keçsə də! Uşaqlıq yaddaşımızın əbədi qonağı olan Xoruz tezdən gö­zü­­nü açır və banlayır. Rəqibi isə tənbəl uşaqdır, səsi onu oyadır, uşaq əvvəlcə Xo­ruzu tərifləyir:

Ay pipiyi qan xoruz,

Gözləri mərcan xoruz!

Yəni, ay Xoruz, bu gözəllikdə pis vərdişin var, çox erkən durub adamı yat­ma­ğa qoymursan:

Sən nə tezdən durursan,

Qışqırıb banlayırsan,

Qoymayırsan yatmağa,

Ay canım, məstan xoruz.

Şeirdə “can” və “məstan” sözlərinə rast gəlirik. Qanda – qırmızı rəngdə üs­yan­kar­lıq çaları mövcuddur. Məstanda xoşallanma, xumarlanma elementi vardır. Hə­qiqətən də xoruz toyuqlar cinsində çox dik duran, əsəbi, rəqibinə parlaq gözlə­ri­lə baxan heyvandır. Amma bir balaca dən tapanda həlimləşir, toyuqları yeməyə səs­ləyir, qürurla özünü meyxoş məstanə aparır.

Abdulla Şaiq “Keçi” şeirində Xoruzdan fərqli dəcəl, sürünün qabağında sakit get­məyən, qoşa buynuzunu daşa – ağaca ilişdirən keçinin özünəməxsus görü­nüşü­nü verir:

Ala-bula boz keçi,

Ay qoşa buynuz keçi!

Bu təqdimatdan sonra Keçinin öz başına bəlalar gətirə biləcək xasiyyətini de­yir, xüsusilə, tək gəzməsini xatırladır:

Yalqız gəzib dolanma,

Dağa – daşa dırmanma –

Bir qurd çıxsa qarşına

Sən nə edərsən ona?

Çoban açınca gözün,

Qalar iki buynuzun.

Son iki misrada uşağın daha bir xarakteri nəzərə çarpır: “Sən, ay keçi, özünü ölüm qabağına vermə, çobanın yanından aralanma, çoban özünü yetirincə iki buy­nu­zun sürüyə yadigar qalar!”

Abdulla Şaiqin “Uşaq və dovşan” şeiri də “100 il”in unikal əsəridir. Dovşan həm ev, həm də çöl heyvanıdır, məzlum və qorxaqdır, səksəkəli yaşayır. Qorxudan hət­ta infarkt keçirir. Tərbiyə tarixində qorxunu aradan qaldırmaq üçün sistem yara­dıl­mamışdır – cəhd göstərilsə də. Amma ən yaxşı üsulu xeyirxahlıqla yanaşmaqdır. A.Şaiq şeirində belə bir təşəbbüsdə bulunur:

Qaçma səni sevəndən,

Can kimi bəsləyəndən.

Dovşan kritik məqamlarda, hansı ki, uşaqdan qorxur, nə bilsin uşağın ürəyi tə­mizdir, şəxsi maraqdan uzaqdır. İntuitiv olaraq belə bir hissi sezirsə, uşağa nifrət bəs­ləmir. Ümumiyyətlə, A.Şaiq bir psixoloq kimi uşaqları (eləcə də canlıları) nifrət his­sindən qorumağa, çəkindirməyə çağırır, bunu zərif və inandırıcı müşahidə zə­minində aşılayır.

Uşaq öz sevgisini bildirir və ilk dialoqda bunu rəva görür. Şair bu bədii mə­qamla uşağın fikrini oyatmağa, müstəqil sözünü deməyə təhrik etmək üçün dovşanı pred­met seçmiş, uşağın ruhunda – canında olan hazır ştrixlər üzərində məqsədini ver­mişdir: dovşan daha digər həmcinslərindən fərqlənir, sadəlövh deyil, onu aldat­maq çətindir. Uşaq niyyətindən irəli gələrək yanıldığını görür. Dovşan bildirir:

Dura bilmirəm, dadaş!

Yanında var alabaş.

Xəbərdaram işindən,

Qurtarmaram dişindən.

Dovşan obrazı Buz obrazından seçilir xaraktercə. Buzda mənfi xüsusiyyətlər var­dır, uşağı yıxmaq xasiyyətlidir, Dovşan elə deyil, uşağa inamsızlıq göstərmir, sa­də­cə Alabaşdan şübhələnir, hər halda itdir, ət yeyəndir, onu da həzmdən keçi­rər...

Məni düşündürən bir məsələyə də aydınlıq gətirməyə çalışacağam. Barə­sin­də yazdıqlarımla, barı, yanaşı gedən, onlarla səsləşən şeirlər nə üçün hələ də (bu gün də) yazılmamışdır? Bəlkə innən belə qələmə alınacaqdır! Nikbin cavab ver­mək­də çətinlik çəkirəm, baxmayaraq Zaman dəyişib, elm tərəqqi edib, şairlər intel­lek­tualdır və sair, amma ki!

Maraqlıdır, XIX əsrdə – bir ucu XX əsrə çıxır – uşaqlar üçün şeirlər yazılıb­dır. Məsələn: Əli Ülvi, Əli Səttar, Əlövsət Fərzəli, Seyid Əzim Şirvani, M. Kə­ma­ləd­din və başqaları uşaqlar üçün şeirlər yazıb çap etdirmişlərsə “100 ilin şeirləri” sə­viyyəsinə qalxmamışlar. Bax, sirr də bundadır!

M.Ə.Sabir, A.Səhhət, A.Şaiq “üçlüyü” uşaqları nəzərdə tutub heç də “Ame­ri­ka kəşf etməmişlər”, lakin bu şeirlər uşaq poeziyasında “Amerika qitəsinin kəşfi” qə­dər yenidir. “Keçi”, “Uşaq və buz”, “Xoruz”, “Yay səhəri”, “Səhər durunca”, “Yaz günləri”, – bu “100 ilin şeirləri” poeziya fondunun təkrarsız nümunələridir.

Uşaq poeziyamıza sonralar S.Vurğun, S.Rüstəm, R.Rza, Mir Mehdi Seyid­za­də, Hüseyn Abbaszadə, M.Dilbazi, Məstan Günər (Əliyev), Hikmət Ziya, Tofiq Mü­təllibov, İlyas Tapdıq, Fikrət Sadıq, Tofiq Mahmud uşaq şeirlərilə peşəkarlıqla məş­ğul oldular və xeyli sayda kitabları nəşrdən çıxdı, lakin “100 ilin şeirləri” ya­zılmadı, bunun səbəbini izah etmək mümkünsüzdür! Mövzu həmin mövzu, pred­metlər də həmçinin, bəs nədən o əsərlər qələmə gəlmədi? Son on illərdə (XX əsri nə­zərdə tuturuq) Zahid Xəlil, Aləmzar.Əlizadə, Rafiq Yusifoğlu, Mir Sabir uşaq poe­zi­ya­sının ən yaxşı nümunələrini yazdılarsa, adını çəkdiyimiz şeirlər olmadı...

Poeziya elə bir nemətdir, onun doğuluşu və gəlişi İlahinin pıçıltısıdır, hər bir şəxsə aidiyyatı yoxdur. Poeziya ona görə yaranmır yalnız olanı insanlara çatdırsın. Poe­ziya həm də ola biləcək hadisələri hisslərlə ötürür, həqiqət olacaq nəsnədən danışır. Poeziya sözün “dili”dir, onun köməyilə insanlar birləşirlər, ayrılırlar. Ora­da istedad və ilham varsa poeziya mövcuddur. Antik filosof Aristotel təsadüfi de­mə­miş ki, poeziya tarixdən daha ciddi və fəlsəfidir. Mən şeiri insan vücudunun üzv­lərilə müqayisə edərdim, onun hər bir hərfi orqanizm hüceyrəsinə bənzər, nəbz kimi vurmalı, döyünməlidir.

Söylədiyimdən məntiqi nəticə çıxarıb vurğulardım ki, klassik şairlərimiz: Ni­zami, Füzuli, Nəsimi, Vaqifdən üzü bizə sarı həqiqi poeziya axtarışında olmuş­lar, yeni nəsli poeziyanın gücü ilə tərbiyə etmişlər. Şeiri əks – səda kimi qəbul et­miş­lər, ona görə ki, həyatın səslərinə, çağrışlarına cavab vermək qüdrətinə malik­dir. Söhbət həqiqi poeziyadan  gedirsə, xüsusən, aşağı yaşlarda olan uşaqları şeir­dən məhrum etmək ancaq təəssüf doğurar. Şeir uşaqlarda xəyalpərvərlik hissləri oya­dır, onları düşündürür, nitqini cilalayır. İnsana kamil yaşında nə lazımdır: emo­sio­nal ruh, romantik ovqat, sərrast danışıq. Bunları nə riyaziyyat, nə kimya, nə də ta­rix öyrədir, bu missiya ədəbiyyatın, konkret poeziyanın missiyasıdır, uşaqlarımızı bu dəyərdən uzaqlaşdırmayaq. Bütün fənlərə hörmətlə yanaşaq, lakin uşaqları poe­ziyadan məhrum etmək təhsilin ən böyük qüsuru olardı, aşağı siniflərdən yazı­çı­lar, şairlər – söz ustaları çıxırsa bu, yaxşıdır, lakin bunun dalısınca qaçmağa eh­ti­yac yoxdur. İşimiz aydın idraklı, zəngin təxəyyüllü, poetik ürəkli, tənqidi düşün­cəli... oxucu hazırlamaqdır. Məgər bunlar azdır? O şey var ki, adı İlahi qığılcımdır. M.Qor­ki vaxtilə yazmışdır ki, gözəllik hissi sizdə vardır, görmə və eşitmə həs­sas­lı­ğı vardır, başlıcası isə yaxşı, düşünən qəlbdir. Bir alman alimi demişdir ki, əgər ri­ya­ziyyatçıda müəyyən qədər şairlik təbiəti yoxdursa, o, kamil riyaziyyatçı deyil.

Məsələ ondadır, dərsliklərimizə bəsit şeirlər ayaq açmasın, sifarişlə yox, il­ham­la, səmimiyyətlə yazılmış bədii əsərlər uşaqların ixtiyarına verilsin. Əyləncə üçün yazılan, uşaqları səthiliyə aparan kitablara yer olmamalıdır.

Məşhur uşaq şairi S.Y.Marşak yazmışdır ki, uşaq kitabının əsil sirri ondadır, müəllif öz oxucusu ilə oynamağı bacarır, eyni zamanda bu oyunu çox ciddi şəkildə apa­rır.

Yenə özümü sual qarşısında qoydum: “Yüz ilin şeirləri” nə üçün yazılmır? Ca­vabı bir sirr olaraq qalır. Görünür, belə şeir inciləri zamanın hansı vaxtında İlahi tər­əfindən vəhylə göndərilir –başqa cavabı yoxdur...

19.11.2022