Hər bir tarixi dövrdə insanların cəmiyyət tərəfindən tənzimlənən əxlaqi dəyərlər sistemi mövcud olmuşdur. Xeyir və şər insanla insan, insanla cəmiyyət arasında olan əxlaq münasibətlərinin obyektiv qanunauyğunluqları kimi özünü əks etdirir. Xeyir və şər anlayışları ilə biz hələ uşaq yaşlarında oxuduğumuz nağıllardan, dastanlardan və s. tanışıq. Xeyir və şər kateqoriyası etikanın digər kateqoriyaları kimi cəmiyyətin mənəvi həyatının nə qədər zəngin olduğunu açıb oxucuya göstərir. Hələ bizim eradan əvvəl yunan alimləri Aristotel və Platon etikanın kateqoriyaları içərisində xeyir kateqoriyasına daha çox üstünlük verirdilər. Onlar xeyir işlər görməyi insanın əsas borcu hesab edir, hətta xoşbəxtliyin açarını da xeyirdə axtarmağı məsləhət görürdülər. Tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, əxlaq kateqoriyaları məzmun etibarı ilə obyektiv, icra mexanizminə görə isə subyektiv xarakter daşıyır və insan şüurundan heç bir aslılığı olmadan fəaliyyət göstərir. Ancaq bu fəaliyyətin subyektiv cəhətini daha maraqlı edən odur ki, burada hər bir insanın seçimi azad formadadır. İnsan onu öz arzusuna və istəyinə uyğun olaraq əvvəl seçir, sonra isə tədricən yerinə yetirir. Yəni hər bir kəsin xeyir və şərdən hansını seçməsi onun yalnız özündən aslıdır. Əxlaq prinsipləri əsasında etikanın kateqoriyalar sistemi ilə insanın daxili aləmini, mənəvi simasını, əxlaqi keyfiyyətlərini, etik normalar üzrə davranış və hərəkətlərini, eləcə də onun başqalarına olan şəxsi münasibətlərini və b. öyrənmək mümkündür. Etikada xeyir və şər kateqoriyası insanın əxlaqi şüurunun əsas anlayışı kimi qəbul olunur. Çünki insanın bütün fəaliyyətinə, o cümlədən, onun hər bir hərəkətinə, işinə və ya əməlinə xeyir və şər nöqteyi- nəzərdən qiymət verilir.

Xeyir və şər anlayışlarına dünya filosoflarının baxışları da müxtəlifdir. Hegələ görə insan doğularkən xeyirxah və ya bədxah keyfiyyətlərlə doğulmur. Onun xeyirə və ya şərə doğru isiqamətlənməsi arzusu, istək və meylləri onda sonradan yaranır. Bu məsələdə vaxtıkən Russo insanı xeyirxah, Freyd isə əzazil hesab edirdi. Qısaca desək yer üzünün alim və filosoflarının insanın xeyir və şər kimi müsbət və mənfi keyfiyyətləri sonradan əldə etməsi barədə fikirlər özü də müxtəlifdir. Ancaq Aristotelin fikrincə insan fəziləti və rəzaləti həyatı təcrübədə əldə edir və get-gedə onu möhkəmləndirir. İnsanlarda xeyir və şər kimi mənəvi keyfiyyətlər onların bütün daxili aləmini, xarakterini, istək və arzusunu, əsas məqsədini hərtərəfli açıb göstərir. Başqaları tərəfindən xeyirxah işlər təriflənir və ya alqışlanır, şər işlər isə tənqid edilir və ya lənətlənir. Xeyir anlayışı insandakı fəziləti, xeyirxahlığı, ədaləti və başqa müsbət keyfiyyətləri özündə birləşdirir.

Tarixən bəşəriyyətin yola saldığı ötən dövrdə xeyir və şər haqqında təsəvvürlər və anlayışlar mənəvi keyfiyyətcə, prinsip və məna baxımından müxtəlif ictimai quruluşlardakı rejimin xarakterinə, onun məqsəd və tələblərinə uyğun həyata keçirilmişdir. Lakin xeyir və şərdən fərqli olaraq konkret anlayış kimi ədalət bütün tarixi dövrlərdə bərabərlik və bərabərsizliyin inikası rolunda çıxış etmişdir. Yunan mifologiyasında Femida ədalət ilahəsi hesab olunurdu. Həmin dövrlərdən ədaləti əks etdirən tərəzi də Femidanın simvolu kimi qəbul olunmuşdur. Ədalət anlayışı və Femidanın simvolunu özündə əks etdirən tərəzi haqqında qədim filosofların düşüncələri isə müxtəlif idi. Məsələn, Demokrit qeyd edirdi ki, ədalət elə öz borcunu yerinə yetirmək deməkdir. Sokrat ədaləti başqasının xoşbəxtliyi kimi qiymətləndirirdi. Aristotel isə ədalətli olmağı qanuna riayyət edilməsi kimi dəyər verirdi. Ədalət digər fəzilətləri də özündə cəmləşdirir. Çünki ədalət başqa insanlara olan münasibətdə öz həqiqi yerini tapır.

Azərbaycan xalq ədəbiyyatının ən qədim və möhtəşəm yazılı abidəsi (XI-XII əsrlər) olan Kitabi-Dədə Qorqud dastanında Dədə Qorqud elin yolgöstərəni, çətin məqamda hamıya kömək əlini uzadan, igidlik və qəhrəmanlıq göstərən Oğuz igidlərinin adqoyma mərasiminə rəhbərlik edən bir müdrik və uzaqgörən el ağsaqqalıdır. Dərin vətənpərvərlik, yüksək qəhrəmanlıq və suverenlik ruhunda qələmə alınmış dastanda xeyir və şər qüvvələrin mübarizəsindən geniş söhbət açılır. Xeyir qüvvələrin tərəfində Oğuz elinin yaşlı nəslindən Qazan xan, Ditsə xan, Qazılıq Qoca və b. kimi qəhrəmanlarla yanaşı, Beyrək, Aruz, Basat, Yeynək və s. kimi gənc qəhrəmanlar da təsvir edilmişdir. Əsərdə Oğuz igidləri birləşərək istənilən anda şər qüvvələrə, yəni yadelli işqalçılara qarşı ölüm-dirim savaşına qoşulurlar.

Dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi öz yaradıcılığında “Xeyir və şər” mövzusunu daha yüksək ustalıqla və nadir bədii boyalarla tərənnüm etmişdir. Ölməz şairin “Yeddi gözəl” poemasına daxil edilmiş “Xeyir və Şər” mənzum hekayəsi Azərbaycan folklorunda obraza çevrilən Xeyir və Şər ideyalarının daha yüksək məharətlə qələmə alınmasının canlı nümunəsidir. Nizaminin “Yeddi gözəl” poemasının tərkibində verilmiş “Xeyir və Şər”mənzum hekayəsi “Avesta”dan qaynaqlanır. Əsərdə iki ideya bir-birilə döyüşür. Bu amansız və sərhədsiz döyüş səhnəsində Xeyir obrazı işıq, Şər obrazı isə qaranlıq kimi təmsil olunur. Zərdüşçülüyün müqqəddəs kitabı “Avesta”da Xeyir obrazını Hürmüzd, Şər obrazını isə Əhrimandır. Nizami Gəncəvinin yeganəliyi və dahiyanəliyi ondadır ki, o ilk dəfə “Xeyir və Şər” mövzusunun xalq folklorundan poeziyaya gətirilməsinə nail olmuşdur. Mütəxəssislər tutarlı faktlarla sübut edir ki, Azərbaycan sazında və muğamlarında da xeyir və şər motivlərinin elementləri vardır. Onlar hətta milli bayramımız “Novruz” düşüncələrində də Xeyir və Şər ideyalarının olduğunu bildirirlər. Burada qış Şər, yaz isə Xeyir obrazında çıxış edir.

Azərbaycan ədəbiyyatının və incəsənətinin digər nümunələrində də Nizami Gəncəvinin “Yeddi gözəl” poyeması əsasında “Xeyir və Şər” motivləri üzrə müxtəlif əsərlər yazılmışdır. Xeyir və Şər mövzusunda cizgi filmi çəkilmiş, birpərdəli balet (Tofiq Bakıxanov) və opera (Oktay Rəcəbov) yaradılmışdır. Nizami Gəncəvinin Xeyir və Şər mənzum hekayəsi Mir Cəlal tərəfindən nəsr halında uşaqlar üçün yenidən işlənmişdir. Hekayə Xeyirlə birlikdə yol gedən Şərin öz əzuqəsini və suyunu Xeyirdən gizlətməsi, yolun uzunluğundan xəbərsiz olan Xeyirin yola az su götürməsi və suyun qısa müddətdə qurtarması ilə bağlıdır.

Övlad tərbiyəsində xeyir və şər məsələsi çox dərin mövzu olsa da sadə və başa düşüləndir. Hər bir insanın həyatında xeyir və şərin mübarizəsi o, anadan olduğu ilk gündən başlayır. . Xeyirxahlıq, hümanizm, başqalarına təmənnasız kömək emək, aciz və köməksiz insanlara əl tutmaq ,onlara yardım etmək onların əsas amnalı olacaqdır. Şər, xudpəsənd, alçaq, yalançı eqoist, lovğa , ən başlıcası acgöz və tamahkar insanların isə heç vaxt şər işlərdən başı açılmır. Onlar kiməsə pislik etmək, zərər yetirmək üçün hər gün neçə-neçə planlar qurur, bədbəxt sonluqla bitən ssenarilər yazırlar. Nəticə də özlərini ömürlük tələyə salır və oradan heç vaxt çıxa bilmirlər.