Qəşəm İsabəyli : - XANIM BƏRBƏRİ ATASIZLIQDAN NECƏ XİLAS ELƏDİM
(hekayə)
Qələm dostum şair Oqtay Sultan Pirşağılı Feysbukda “877 ildən sonra bir-birini tapan yeznə-qayın” hekayəmi oxuyub, başına gələn bir əhvalatın qısa xülasəsini yazıb yollamışdı mənə. Eləmədim tənbəllik, öz-özümə dedim, bundan da yaxşı bir hekayə çıxar.
–1976-cı ildə Moskvada – İzmaylov Turizm Kompleksində dincəlirdim. – Oqtay müəllim yazırdı. – Bir gün bərbərxanaya getdim. Ayağımı içəri qoymağımla yer-yerdən ağ xalatlı mələklər, bərbər qızları deyirəm, əziz adamını görmüş kimi əllərini mənə tərəf uzadıb, xorla ehtiram göstərməyə başladılar:
–Buyurun bura, cavan oğlan, buyurun bura!
Mən də Bakılı balasıyam axı, hər çağırışa getsəydim, indi görəsən hansı dərədə qalmışdım! Bu yandan da hər adamla da yola çıxmağa ürək eləyən deyiləm. Burada “yol”u “vaxt”la əvəz eləsəm, fikrim yerinə düşər, axı bir xeyli vaxt bərbərin qarşısında oturmalı olacaqdım. Odur ki, başladım, qızları, farslar demişkən, sərfi-nəzər eləməyə, yəni gözdən keçirtməyə. Kəşviyyatçı nəzərlərimi ani də olsa hər birinin sifətində saxlayır, sonra başlayırdım o birinə baxmağa. Bu hərəkətim daha yaşlı bir xanım bərbərin xoşuna gəlmədi:
–Cavan oğlan, sənə ərə getmək üçün dəvət eləmirik ey, yanımıza! Bilirsən onu?!
–Xanım, nəyi də bilməmiş olsam, onu yaxşı bilirəm ki, bura evlənməyə gəlməmişəm.
–Bəs alıcı gözüylə niyə baxırsan bizə?
–Bir saatlıq yoldaş gəzirəm özümə.
Qızlar bir-birinə baxıb, bir şaqqıldadılar, bir qaqqıldadılar, gəl görəsən.
Amma yaşlı qadının dodaqları da qaçmadı:
–Ünvanı səhv salmısan, cavan oğlan!
–Niyə ki?!
–Bura sizdən ötrü İran deyil, Moskvadır, Böyük Rusiyanın paytaxtı Moskva! Buyurub gəldiyin yer də hərəmxana deyil, bərbərxanadı. Burda qız seçməyirlər, baş qırxdırırlar!
–Xanım, əmin eləyim ki, sizi, mən də hara gəldiyimi yaxşı bilirəm. Səhv fikrə düşməyin. Baş qırxdırmaq sadəcə adamın saç-birçəyini səliqə-sahmana salmaqdan ibarət deyil, həm də vaxt itirməkdi, vaxt – azı bir saat...
Sözüm ağzımda qaldı – bu dəfə yaşlı qadının da qırışığı açıldı – qızlara qoşulub, bayaqkından da bərk gülüşdülər:
–Eləsə, etirazımız yoxdu, buyur, seç bizi, görək necə seçirsən!
Bir qızın simasında nəsə doğma cizkilər gördüm. Astaca keçib oturdum onun qarşısında.
–Xoş gəlmisiniz!
–Xoş gününüzə gəlmişəm, xanım! – Dedim.
Başladı üzümü sabunlayıb, qırxmağa.
Gözüm güzgüdə qalmışdı. Həm qızın gözəlliyinə tamaşa eləyirdim, həm də qorxa-qorxa ülgücə baxırdım. Xanım ülgücü üst dodağıma tərəf sürüşdürəndə, birdən bığımın sağ tərəfindən, yalançılar sözü – bir çəngə tük götürdü:
–Oh... – elədim.
–Bağışlayın, bığınızın bir tərəfinə girdim.
–Daha nəyi bağışlayım, deyin, sizi kişilikdən saldım da.
–O nə deməkdi, cavan oğlan?
–Şərqdə bığsız kişiyə kişi nəzəriylə baxmırlar, açığı deyirlər, qadının bığı olmaz.
–Azca bığınızın sağ tərəfi sol tərəfindən qısa alınıb. Əlimdə deyil?! Sol tərəfindən də o bərabərdə götürərəm, sizin də kişiliyinizə ziyan dəyməz...
–Sonra da oxşadarsınız məni Hitlerə. Hökumətiniz də elə bilər, Hitlerçiyəm, tutub basar dama!
–Niyə Hitlerçi?!
–Onun bığına oxşayacaq da bığım. Belə yaramaz, xanım, qırxın dibindən.
–Nə qədər burdasınız?!
–12 gün.
–12 gün bir dünyalıq vaxtdı. İnşallah, iki bu qədər tük gətirəcək bığınız, dərd eləməyin özünüzə, cavan oğlan!
–Təki Azərbaycana bığsız qayıtmayım! Allah üzünüzə baxıb Bakıda bərbər işləməmisiniz. Belə səhfə görə bığ sahibi güllələyrdi sizi!
–Ah... necə?! – Bərbər xanım əlini saxlayıb, geri çəkildi və ilk dəfə görürmüş kimi gözlərini zillədi üzümə. – Siz Bakılısınız?!
–Özü də köklü-köməcli!
–Türksünüz, deməli?
–Azərbaycan türküyəm!
–Qohumuq ki!
–Nə mənada?
–Mənim də yarım türkdü!
–Həyat yoldaşınız?
–Xeyr, yarı türkəm!
Bu dəfə də mən heyrətlə başımı geri atıb, gözlərimi zillədim xanıma:
–Zarafat eləyirsiniz?!
–Zarafat niyə?! Xəbəriniz olsun, mən sizinlə əmiqızı-əmioğlu sayılırıq!
–Adınız nədi?
–Sveta.
–Bakıda “Sveta” adı türk, erməni, yəhudi qızları arasında məşhurdu.
–Mənim anam erməniydi – Vartanuş idi adı, atam da Azərbaycan türkü – Məmməd.
–Qəribədi, mən qızların arasında seçim eləyəndə, bildinizmi niyə sizin üstünüzdə dayandım?!
–Əlbəttə... bilmədim!
–Sizin simanızda gözümə doğma cizgilər dəydi.
–Əmioğlu, bu sözlər nə qədər xoş olsa da, amma sinəmdə böyük bir ağrı var!
–Nə olub ki, sizə, maşallah?!
–Burda iş yoldaşlarım elə bilir... mən qeyri-qanuni doğulmuşam anadan. Halbu ki, atam Məmməd mağaza müdiri olub Bakıda. Bilirsiniz da, mağaza müdiri nə deməkdi! Əli pulla oynayıb. Anam da bələdçisiymiş Moskva-Bakı qatarında. Deyə bilərsiniz, necə tanış olublar bəs? Atamla anamı Bakılı rus qadın Mariya, o da qatar bələdçisiymiş, tanış eləyib. Hər şey taleyin əlindədi. Bəzən bir-birini dərin məhəbbətlə sevən oğlanla qız ilk evlilikdən çox keçməmiş, bir-birindən soyuyur. Amma atamla anamı qarşılıqlı məhəbbət yaşadırdı. Baxırdım ki, anam hər Bakıya gedib, qayıdanda, bir neçə gün özünə gələ bilmir – fikir eləyir, darıxır. İndi dərk eləyirəm ki, məhəbbət insanlara özünü belə unutdura bilirmiş hətta! Atam türk, anam erməni... Mən sizin nəzərinizdə vahid görünsəm də, vahidliyim yoxdu, sadəcə bölünməzəm.
–Sveta, siz lap böyük şair Nəsimi kimi mühakimə yürüdürsünüz: “Məndə sığar iki cahan...”
–Necə də gözəl deyib! Elə məndə də iki cahan sığıb – türk cahanı, erməni cahanı. Gəl ayır onları bir-birindən, görüm necə ayırırsan?!
–Əmiqızı, özünüzü hansı millətin nümayəndəsi sayırsınız – türk, yoxsa erməni?!
–Bir toxumu ki, basdırırlar torpağa, Günəş, su, hava həmin toxumu yetişdirib bara çevirir. Adına ki, “torpaq”, “hava”, “su” və ya “Günəş” deyilmir. Sadəcə toxumun adıyla adlandırırlar. Bu mövqedən yanaşanda, mən də iki müxtəlif millətin – türklə erməninin vəhdətindən yaranmışam. İndi mən kim olmalıyam? Əgər özümə “erməni”yəm desəm, onda soruşarlar “eləsə sən kimin belindən gəlmisən?! “Türk”əm desəm, yenə də haqlı olaraq – sən kimin bətnində yatmısan?!” deyərlər. Əslində mən kiməm? Sadəcə bəşər övladının ilk varlığı – insan. Deməli, məhəbbət milli mənsubluqdan çıxıb, bəşəri dəyər olur. Belə olmasaydı, gərək mən “türk-erməni” çağırılaydım. Bu adda millət yoxdu axı! Bayaq onu deyirdim – anam hər Bakıya gedib, qayıdandan sonra bir neçə gün özünə gələ bilmirdi – fikir eləyirdi. “Nə olub, ay ana, atamla təzə görüşmüsünüz ki?!” – Deyərdim.
–Qızım, atanla aramızda böyük məhəbbət olsa da, haçansa böyük də ayrılığın olacağı məni rahat qoymur! Axı biz qovuşa bilmirik, budur mənim dərdim! Amma yenə də Allaha şükr edirəm ki, Məmmədlə məni birləşdirən bu böyük məhəbbət yadigarsız qalmayıb. Sən bizim ortaq taleyimiz olmusan, Sveta!!
Bir dəfə anamdan soruşdum:
–Nə yaxşı öz millətindən olan erməniyə ərə getmədin, ana, atamı seçdin?
–Bala, bu da Allahın qismətiymiş! Bir də bu, ilk hadisə deyil ki, mənim başıma gəlir. Minlərlə erməni qızı türkə ərə gedib, xoşbəxt yaşayırlar. Elə türk qızları da var ki, həyat yoldaşı ermənidi. Qafqazda xrisitian-müsəlman millətləri arasında bir-birinə yaxın olan da erməniylə Azərbaycan türküdür. Onu da bil ki, hansısa Türk Sultanının da anası erməni olub. Nə qəbahət iş varmış ki, burda?!
–Sveta, – dedim, – amma indi, bir ermənini təhqir eləmək istəyirsənsə ona “ay türk oğlu türk!” deməyin bəsdi. Elə türkə də... “sən ermənisən!” deməklə onun qəlbinə yara vurmuş olursan. İki millətin arasına dava-qırğın toxumu səpməklə, görün, yad millət necə düşmənçilik yaradıb.
–Oqtay, anam da, atam da bunu yaxşı bilirdi. Amma görün hansı məhəbbətlə sevirdilər bir-birini! Bəs iki millət arasında bu nə düşmənçilikdi?! Təəssüf ki, hamı düşməni tanıyır, amma heç kim də demir ki: “Odur düşmənimiz!”.
–Sveta, necə demək olar?! Düşmən məkrli, kinli, intiqamçıdı axı! Mərd deyil, namərddi! Ona görə də hamı qorxur onun adını çəkməyə!
–Heç nə demirəm, lənət gəlsin onu!
–Atanız yadınıza gəlirmi heç?
–Necə gəlmir?! Tez-tez Bakıdan Moskvaya məni görməyə gəlirdi. Ölürdüm sevincimdən! 7 yaşın içindəydim, hər şeyi başa düşürdüm. Bir gün də anam qanı qara qayıtdı Bakıdan.
–Nə olub, ana, atamla savaşmısan, nədi?!
–Kaş savaşaydım, qızım!
–Nə demək istəyirsən?!
Əvvəllər heç nə demək istəmirdi anam. Məktəbdən qayıdanda görürdüm ki, ağlayıb.
–Ay ana, sənə nə olub axı?!
–Heç... bala!
Təkrar Bakıya gedib qayıdandan sonra:
–Bəs atanı həbs ediblər, – dedi.
–Niyə həbs ediblər, atamı?!
–Nə bilim, ay bala?!
Baxırdım ki, anam imkan tapan kimi Bakıya gedir, atam üçün ərzaq, pal-paltar aparıb verirdi Mariya xalaya. Azı bir il anam Bakıya gedib-gəldi. Bir gün də sifəti qap-qara qaralmış halda qayıtdı evimizə.
–Ana, atamı görə bildin?
Anam hönkürüb, yanıqlı-yanıqlı ağladı. Sonra içini çəkə-çəkə gözlərinin yaşını silib, məni bağrına basdı:
–Qızım, artıq atan yoxdu!
–Necə yoxdu, ana?!
–Atan həbsxanada rəhmətə gedib. Özü də 3 ay bundan qabaq.
–Bəs axı pay aparırdın atama?
–Demə, Mariya son aylar aldadırmış məni, Məmmədin öldüyünü deyə bilmirmiş.
Atamın ölümüylə anamın Bakıdan birdəfəlik ayağı kəsildi. Deyirdi, ürəyim gəlmir Bakı tərəfə baxmağa da, qızım. Orda atanın canı yox, nəfəsi yox, qəbri var ancaq! Elə istəyirəm gedib qəbrini görüm, qorxuram.
–Niyə qorxursan, ana, gedək, məni də apar?!
–Qorxuram ürəyim partlaya, sən də qalasan başsız!
Svetanın bu söhbəti mənə bərk təsir elədi. Onun dərdinə şərik olmaq xatirinə dedim:
–Siz dediniz, bəzi məsələlər yadıma düşdü. Hətta Məmməd əmini tanıyırdım.
–Necə tanıyırdınız?
–Əvvəllər görmüşdüm, tutulandan sonra qəzetlər də yazmışdı onun həbsi barədə.
–Doğrudan?!
–Hətta atamla tanışlığı da vardı rəhmətliyin.
Sveta əlini saxlayıb diqqətlə ağzımdan çıxan sölərə baxırdı:
–Deməli, mənim atam Məmmədi tanıyırdınız?
–Əlbəttə. Bizdə foto-şəkli də olmalıdı hətta!
–Nə danışırsan, əmoğlu?! Allah sizdən razı olsun, Bakıya qayıdan kimi şəkli göndərərsiniz mənə!
Soruşa bilərsiniz, bu inam hardan idi məndə, belə ümidlə danışırdım? İnanın, ürəyim deyirdi bu sözləri. Erkən atadan yetim qalmış bu xanımın atasızlıq dərdinə təsəlli olmaq istəyirdim.
–Doğrudu, atamla anamın nikahı yox idi. Bu eyibdi bəyəm?! Avropada, Amerikada miyonlarla ailə nikahsız yaşamır məgər?! Amma bizdə... hələ də mənə bic kimi baxır yoldaşlarım. Halbu ki, çoxunun atası üz qaralığıdı – əyyaşdı, avaradı. Allah sizi şahid göndərib mənə. – Birdən Sveta qızlara tərəf çevrilib, az qala çığırdı. –Ay qızlar, ay qızlar, bura gəlin, bura gəlin!
–Nə olub, ay Sveta, olmaya cavan oğlan çimdikləyib səni?!
–Çimdik nədi, xainlər, əmim oğludur, ey!
Bir anda bərbər qızlar başımıza yığışdı:
–Doğrudan əmin oğludu?!
–Vallah. İnanırdım ki, Allah məni ümidsiz qoymayacaq. Əmim oğlu özü öz ayağıyla gəlib çıxıb yanıma! Yoxsa hazırlaşırdım gedim Bakıya, atamın qohumlarını tapıb, sizin qınağınızdan canımı qurtarım!
Mənə Svetanın sevinci necə təsir elədisə, öz-özümə dedim, bunu xəcalətdən qurtarsam Allaha xoş gedər. Odur ki, səsimə sevinc notları qatdım:
–Mən hər Moskvaya gələndə Məmməd əmi deyirdi, orda qızım var. Mən də gəlirdim, amma... Şükr ki, indi tapdım sizi!
12 gün Moskvada qaldım, 3 dəfə Sveta saçımı səliqəyə salıb, üzümü təraş elədi. Gəl ki, nə illah elədim, bir qəpik də götürmədi məndən.
***
Bakıya qayıdandan sonra bu əhvalatı atama danışdım.
–Ah... yadıma düşdü. – Atam dedi. – Bilirsən ki, mən də son illər qatar bələdçisi idim.Vartanuşu da yaxşı tanıyırdım, Mariyanı da, hətta Məmmədi də. Yadımdadı, Məmməd tutulub, yarım ildən sonra həbsxanada vərəmdən rəhmətə gedəndə, Mariya deyirdi, yaman pis vəziyyətə düşmüşəm. Bilmirəm Məmmədin ölüm xəbərini Vartanuşa necə verim. Gərək ki, 2-3 ay sonra dedi. Ona qədər, güman ki, Vartanuşun gətirdiyi ərzağı, pal-paltarı özü həzmi-rabedən[1] keçirdirmiş. Bala, dur o foto-albomu gətir bura.
Atam foto-şəkilləri bir-bir seçib ayırmağa başladı. Köhnə bir foto-şəkli gözünə yaxın tutub, sonra mənə uzatdı:
–Oqtay, bax, bu Vartanuşdu, bu da Məmməd!
–İlahi! – Heyrətə gəldim.
–Nə oldu, bala?!
–Ay ata, bu Sveta, torpağı sanı yaşasın, lap atası Məmməd kişiylə sanki bir almadı – yarı bölünüblər!
Səhəri günü foto-şəkli poçtla Moskvaya – Svetaya yolladım.
01 -10.06.2025
[1] Həzmi-rabe – burda “basıb yemək” mənasında.
jpg-1749552892.jpg)
