... Qadının şikayət ərizəsi nə vaxtdan idi ki, hakimdə idi. Rəvayət adlı bir qadının nədən bəhs etdiyini, nə istədiyini dəqiq bilmək olmurdu. Şikayət ərizəsində o qədər mətləblərdən yazmış, şikayətlənmişdi ki, hakim bir daha ona baxası, nəzər salası oldu: "Ərim Zəkəriyyə yolunu çox azıb. Əvvəl mənimlə çox yaxşı idi. Son vaxtla ona nə etdilər, bilmirəm. Düzdü, arada mən də xəstələndim, can qardaş... Ona yaxşı baxa, qulluq edə bilmədim... Belə olar da, onda insan yolunu azar? Şəhərdə birinə vurulub... Qızın çox cavan olduğunu deyirlər. Birlikdə gəzib-dolanır, yaşayırlar. Bu barədə düşənəndə od tutub yanıram da. Axı ona bu hərəkətlər yaraşmır. Onun iki ailəli uşağı var... Nəvələri var... Bilirsiz, bir dəfə o, mənə nə dedi?..”

Şikayət məktubu xeyli uzun idi. Cana doymuş halda həmin şikayət məktubunu kənara qoyub məhkəmənin dəftərxana müdirini yanına çağırdı:

-        O ərindən şikayətçi olan qadını çağırmısız? Bu gün onun işinə baxılacaq da.

-        Hə, sudya... Çağırmışıq, buradadır. Ərinin əlindən zəncir çeynəyir də. Yamanca gileylidir.

-        Xanımların çoxu belədi də...

-        Daha bunun kimisi olmaz. Onu sakitləşdirmək üçün çay da süzüb vermişəm.

-        Yəni belə acıqlı, hirslidi?

-        Hə də... Əri də gəlib, buradadı...

Bu an məhkəmə katibi qapını döymədən içəri girdi. Hakim ona alnını turşutmuş halda baxaraq dedi:

-          O şikayət ərizəsi yazan qadını bura çağırın.

-          Baş üstə... Ərini də?

-          Dedim ki, qadını...

-          Başa düşdüm...

-          Heyvanına şükür...

Hakimin bu sözləri dəftərxana müdirinə lap yağ tək yapışdı. Qımışdı, başını yellədi, pıçıldadı:

-          Başı qarışıqdı da, fikirlidi...

Bununla o, demək istədi ki, belə məhkəmə günlərində, işə baxılanda katib kefdə olur, hərədən bir –iki manat, bəzən beş manat çırpışdırıb alır da...

Dəftərxana müdiri sakit halda gedəndən sonra, hakimin otağının qapısı döyüldü. Səsləndi:

-          Gəl...

-          ...

-          Gəl də...

Qapı açıldı... Otağa orta boylu, qırmızıyanaq bir qadın girdi. Lap yumuru yumurta kimi idi. Kök, dolu.. Hakim soruşdu:

-          Hə... Bu sizsiniz?.. Şikayət ərizəsi yazan xanım?..

-          Daha bir xanımlığım qalmayıb...

-          Danışın, eşidirəm...

-          Ərizədə hər şeyi yazmışam da.

-          Ərinizlə münasibətiniz belə kəskinləşib?

Hakimin bu sözləri qadını lap kövrəldən kimi oldu. O, hərdən yaşarmış gözlərini yaylığının ucu ilə silə-silə dedi:

-        Can qardaş, özüm də xəcalət çəkirəm. Qəsəbədə beş ailədən biri idik. Hər ikimiz ticarətdə işləmiş, yaxşı dolanırdıq. Mənim arada bir az nasaz olmağım, xəstələnməyim işləri korladı da... Kişi yolunu azdı... Gənclər şəhərində birinə vuruldu... Qız da çox cavandı...

-        Belə deyin...

-        Hə də... İndi gözü qızıb... Bir azdan özü it tək peşiman olacaq. Elə onun gözləri qarşısında xoşagəlməz hərəkətlər edəcək.

-        Edir, etsin də... Daha sənə nə qalıb bunu özünə dərd edirsən?..

-        Yox, cənab hakim... Axı o, mənim ərim, ailəm olub. Bizim iki ailəli uşağımız var. Mən onun hərəkətləri üçün xəcalət çəkir, küçəyə, camaat işinə də çıxa bilmirəm...

-        Çox nahaq...

-        Siz onu deməyin... Axı olmaz... Adam da öz ailəsin qoyub, başqa yerdə isti yer axtarar?..

Qadının bu sözlərinə hakim istər-istəməz qımışdı, dilləndi:

-        Elə hamısının təqsiri səndə, özündə olub da. Kişini əldə saxlaya bilməmisən, bu da axırı.

-        Onu elə düz deyirsiniz, can qardaş. Ancaq gərək o da belə etməyəydi. Bizim uşaqlar, nəvələr var axı... Bilirsiz, mənə son dəfə nə deyib?..

-        Nə?! – Hakim heyrətlə ona tərəf baxdı.

-        Bağışlayın, cənab hakim... Mən onu sizə deyə bilmərəm... O çox pis, ayıb sözdü... Bunu ancaq harınlamış adamlar, küçə uşaqları bir-birilərinə deyə bilər.

-        Yaxşı, daha bunu özün bilərsən. Demirsən, heç demə...

Katib bu an gəlib bildirdi:

-          Cənab hakim, başlaya bilərik. Tərəflər, şahidlər hamısı gəlib.

-          Əvvəl mülki işlərə baxaq da... Qadın uşaqla gəlib.

-          Hə deyirəm ki...

Katib çaşqın halda otaqdan çıxdı. Çünki çox vaxt cinayət işləri baxılan günlərdə mülki işlərə baxmazdılar. O, əlindəki siyahıya bir daha baxa-baxa səsləndi:

-          Xahiş edirəm, məhkəmə zalına keçəsiniz..

Səslər eşidildi:

-          Keçək də...

-          Bunu bayaqdan deyin də...

-          Ayaq üstə dayanmaqdan qılcalarımız qırıldı.

-          Siz də bir insaf olsun da...

-          Bunlar belədi də... Saat 10-a çağırır, 12-də işə baxırlar...

Katib ona acıqlandı:

-          Ə, sözün var söz danış...

-          Deyirəm də...

-          Bir gün qəzəbə gələndə deyəcəyəm sənə.

-          15 sutka alacam?..

Hakim əlində mülki işlər qovluğu məhkəmə zalına girəndə katib səsləndi:

-          Qalxın, məhkəmə gəlir!

-          Əyləşin, - deyə hakim onlarta işarə etdi. Sonra da özü əyləşdi.

İçəridə xeyli adam vardı. Qadının əri Zəkəriyyəni görmək ümidi ilə zala, əyləşənlərə baxsa da, onu tapmadı, tanımadı. Daha doğrusu, onu heç tanıya da bilməzdi. Hələlik görməmişdi, tanış deyildilər. Dilləndi:

-          İddiaçı qadın buradadı?.. Bəs əri – cavabdeh hanı?

Katib o an dilləndi:

-        Buradadı, cənab hakim - Sonra da küncdə oturmuş yaşlı kişi tərəfə döndü:

- Zəkəriyyə bəy, qalxın... Hakim sizinlədi...

Dərhal tosgun, arvadı kimi qırmızıyanaq bir kişi ayaq üstə qalxdı:

-          Məni deyirsiz... Mən buradayam, can qardaş...

-          Xahiş edirəm, müraciət formalarını gözləyin.

-          Hə... Başa düşdüm, möhtərəm hakim...

-          Hələlik əyləşin.

Hakim yenidən üzünü şikayətçi qadına tutdu:

-        Yaxşı, indi necə... Öz şikayətinizdə, tələbinizdə qalırsınız, yoxsa? Onları geri götürürsünüz?

-        Yox... O, mənim şərəf və ləyaqətimi alçaldıb... Ailəmizi rüsvay edib... Cavan qızla gün keçirir... Məni heç saymır, özünə arvad bilmir...

Hakim onları sülh sazişi bağlamağa, barışmağa dəvət etdi:

-        Barışın getsin də... İndi kişidi... Yolunu azıbsa da... Cavan... Şey... Adamı yoldan çıxaran olur da...

Hakim arada dediyi sözlər üçün lap xəcalət çəkdi. Çoxunu da elə hirsindən dedi. Onun bu sözləri zalda gülüşə, təbəssümə səbəb oldu. İçəridə canlanma yarandı, pıçıltılar eşidildi:

-          Nə dedi?..

-          Düz deyir də...

-          Yaşlı kişiyə bu yaraşar?..

Qadın bu arada lap kövrələn kimi oldu. Dedi:

-        Cənab hakim, mən sizə otağınızda da dedim... O, çox dəyişib. İpə-sapa yatmaz olub... Cavan qız onun başını korlayıb... O gün mənə nə desə yaxşıdı... Bu çox pis, ayıb söz idi, möhtərəm hakim...

-        Yaxşı, de görək də... O nə söz idi?..

-        Nə danışırsınız... Bu sözü heç təklikdə də mən sizə deyə bilmərəm... Qalmışdı ki, bu qədər camaat içində... O sözü eşidəndən hələ də xəcalət çəkirəm... Ər də arvadına belə sözlər deyərmi? O, tamam pozulub, başını itirib... Elə siz düzünü deyirsiniz... Qızışıb...

Hakim bir daha ona xatırlatdı ki, mətləbdən çox da uzaqlaşmasın, ona deyilən sözə cavab versin. Qadın isə yenə də inad etdi, pörtmüş bir vəziyyətdə dedi:

-        Yox... İnanın, mənim gördüyüm ailə tərbiyəsi o sözü burada dilimə gətirməyə imkan vermir... O çox pis, ayıb sözdü...

Hakim onun bu kimi sözlərindən cana doymuş halda dedi:

-        Yaxşı, özün bil... Demirsən demə... Heç olmasa, bir kağıza yaz ver...

Hakimin bu sözləri onu ayıldan kimi oldu. bir yandan da ərinin deyinməsi:

-        Cənab hakim, görürsünüz də bu necə cürüycü bir qadındı... Onunla dolanmaq mümkün deyil, çox xırdaçıldı... Hər şeyi söz-söhbətə səbəb edir. Məni burunlaya-burunlaya özündən uzaq saldı. İndi də əl çəkmir, arxamca düşüb...

Qadın onun bu sözlərindən incimiş, qeyzlənmiş halda dilləndi:

-          Yalançının lap Allah bəlasını versin. Az donquldan orada...

-          Baxın daa... Arvad da ərinə bu kimi sözlər deyər?..

Hakim qımışdı:

-        Nə vaxtdandı onu kişisiz qoymusan. Bəlkə ondandı... Əlindən zinhara gəlib də...

-          Ola bilər...

Sonra isə arvadın gileyləndiyini görən hakim kişiyə səsləndi:

-        Ayıbdı axı, sənin bu yaşda cavan qızla gün keçirən vaxtın deyil... Əgər onun dedikləri düzsə... Düzdü, bu barədə biz sənə bir o qədər təsir edə bilmərik... Mal sənindir, özün seçim edirsən...

Qadın kükrədi:

-          Xəcalət çəkəsiz... Bunun qımışmağına bax da...

Hakim sakitliyi bərpa etməyə çalışdı:

-        Utanmır da... O cürə baxçada gəzib-dolananda yaxşı idi, indi pis...

Hakimin bu sözlərindən sonra zalda hələ də canlanma vardı, pıçıltılar baş alıb getməkdə idi:

-          Nə dedi?..

-          Cavan şey belədi də... Adama yolunu azdırır...

-          Kişi kişi ola da gərək. Ailəsini dağıtmaya.

-          Adama çox təsir olar. Gərək yolunu azmayasan.

-          İnsanıq, budu da... Bu kişi bundan sonra kimə lazımdı?..

-        Qadının hərəkəti alqışa layiqdi. Kişini əyri yolundan çəkindirmək istəyir.

-        Onun da vaxtında səhvləri olub, saxlaya, qoruya bilməyib ərini...

Qadın isə bayaq deyə bilmədiyi həmin ayıb sözü kiçik bir ağ vərəqə yazmış halda hakimin yanına yaxınlaşdı. Sakit halda onu stolun üstə qoyub gedəndə, hakim dilləndi:

-        Hə, yarımısan?.. Çox yaxşı... Elə üç söz?.. Bu necə yazıdı, heç oxuya bilmirəm ki...

Hakim istədi ki, katibi çağırtdırıb oxutdursun. Ancaq bunu məqsədəmüvafiq bilməyib özü hərifləməyə, höccələməyə başladı:

-          "M...” Sonra da "Ə” gəlir, bu da "N”...

Hakim sözünə ara verib dedi:

-        Vaxtında müəllimlərin çənələri çıxır, yaxşı oxuyub-yazmırıq da... Belə yerdə, vaxtda da çox çətinliyimiz olur. Sükür, birinci sözü oxudum: "Mən” demək istəmisən. İndi keçək ikinci sözünə: - Hə, bu da "S” hərfidi... Sonra da "Ə”, "N” gəlir... Bu da, yəni "Səni” alınır. Belə çıxır ki, demək istəyib: "Mən səni...”

Məhkəmə zalında səslər, pıçıltılar eşidildi:

-          Daha bu olmadı ki...

-          Hakim adamsız...

-          Bir yazı nədi ki, onu da oxuya bilmirsiniz...

Hakim bu an qeyzli halda, taxta çəkiçini altlığına döyərək, səsləndi:

-        Sakit olun da... Bəyəm hər sözü o dəqiqə demək olar?.. Özü də qadın belə ehtiyatlandığı halda... Bu yazı mənim başımı tamam xarab elədi. Kişisi buna nə demək istəyib ey... Başa düşdüm, hə: "Mən səni...” İndi baxaq görək arxasınca gələn nə sözdü... Bunun birinci hərfi "S” hərfinə oxşayır. İkinci "i”-dir... Bəs sonuncu hərflər... Söz o qədər əyri-üryü yazılıb ki, heç oxumaq olur ki... Bəlkə qadın özü bizi bu əzabdan qurtara?..

Zaldan yenə də səslər eşidildi:

-          Hə də...

-          Sözdü, desin də...

-          Utanır da...

Qadın isə hələ də həədsiz pərtlik içində idi. Pörtmüş, yanaqları allanmış halda pıçıldadı:

-        Yox, nə danışırsınız... Ölərəm, mən o sözü dilimə gətirə bilmərəm...

Hakim onu öydü:

-        Bax, bizim qadınların... Bu işindən keçməd də... Əslində yaxşı haldı... Abır, həya, ismət var... –Sonra isə hakim öz araşdırmasına, sözləri höccələməyə başladı... Xüsusilə son sözü deməkdə çətinlik çəkirdi:

-        Yaxşı, sakit olun, harada qaldıq... "S” da məlum... "İ” də məlum... Bu hərif "K”-dı, yoxsa "k”-di? Bax, bu, mənə məlum deyil... Sonra da inkar şəkilçisi gəlir: "... Mirəm-muram...”

Hakim bir az ağır fikrə gedəndən sonra dilxor halda səsləndi:

-        Tfu!.. Bu nə sözdü, a kişi?!. Uşaq söyüşü?!. Qadına da belə sözlər deyərlərmi?!. Elə şeylər var ki, onu icra edərlər, ancaq dilə gətirmək olmaz!..

Hakim bu sözləri deyə-deyə cavabdehi ayaq üstə qaldırıb, ona əsl mənada toy tutdu:

-        Adını da kişi qoymusan?!. Bu arvadın bax-baxçası sonradan sənə xoş gəlmədi?! Tər gül-çiçək yığmaq eşqinə düşdün?! Bir vaxt ayılanda görəcəksən ki, qalmısan ortalıqda!.. Özünü, malını qorumağa da taqətin qalmayacaq... Cavan qıza bənd olmağın axırı belədi də! Malını yeyəcək, axırda da sənə bir təpik!..

Məhkəmə qurtarsa da, toplaşan, yol gedən adamlar hələ də mübahisələşirdilər:

-        Ə, bu işin axırı necə oldu? Hakim nə demək istəyirdi? Vallah-billah bir şey başa düşə bilmədim.

Bir başqası dedi:

-        Bəs nə bilirsən. Hakim elə belə-belə işlərin hakimidi də. Elə sözlər, fikirlər var ki, onu açıq-açığına camaat içində demək olmaz. Üstüörtülü, pərdəli deyilməlidir. Heç nə, kişi qadına deyib ki, mən səninlə yaşamaq istəmirəm. Ancaq o, bir az ayıb, sərt şəkildə deyib də...

-        Külü qoyum belə kişinin başına...

-        Qadında da az yoxdu da. Hər şeyi açıb-ağardır.

-        Yazıq neyləsin, yana-yana qalıb da.

-        Bunu vaxtında başa düşüb, kişisinə sahib çıxaydı.

-        Kişi yaşlı olsa da, elə qızmışın birisinə oxşayırdı.

-        Heç qadını görmədin. Onun tırıqqasını gördün də... Geyim-keçimini... Biretini.... Qırmızıya meyillidi...

-        Ayıb söz... Mən də deyirəm nə demək istəyir... Elə həqiqətən də uşaq söyüşüdür... Xəcalət çəkmirlər də...

Onlar arxaya boylananda ər-arvadın əl-qol hərəkətləri ilə bir-birilərinə nəsə dediklərinin, söyləndiklərinin şahidi oldular. Hiss olunurdu ki, kişi yolunu azsa da, hələ bütün körpülər yandırılmayıb... Ailənin birliyini, bütövlüyünü qorumaq üçün az-çox imkanlar var... Onun bir sığalı üçün qadının ürəyi necə də döyünürdü... Hər şeydən əvvəl uşaqlarının, nəvələrinin biabır olmaması, başıaşağı gəzməmələri üçün... Qadının sadəlövlüyü, xoşagəlməz hərəkətləri olsa da, bu təhkidi, əzmkarlığı alqışa layiq idi.